فرزاد امیری

مقدمه: کمبود آب مشکل اصلی در جهان است و جوامع فقیرتر بیشترین آسیب را متحمل می شوند. علت کمبود آب اغلب به دلیل تغییرات اجتماعی ناشی از رشد جمعیت است. با این حال، تأثیر تغییرات اجتماعی بر منابع آب درک نشده است. برای مدیریت مؤثر منابع آب باید علاوه بر مؤلفه های هیدرولوژیکی، مولفه های اجتماعی نیز مورد مطالعه قرار گیرد. رویکرد هیدرولوژی اجتماعی سیستم های هیدرولوژیکی و اجتماعی را به عنوان یک سیستم تکامل یافته و بهم پیوسته در نظر می گیرد. هدف: پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد هیدرولوژی اجتماعی و به کارگیری سناریوهای مختلف مدیریتی منابع آب در کشاورزی، جهت تامین بهینه آب و توسعه کشاورزی در حوضه آبخیز گاوشان گام بر می دارد. روش شناسی تحقیق: به منظور بررسی سیستم هیدرولوژی اجتماعی حوضه آبخیز گاوشان، ابتدا اثرات تغییرات اجتماعی بر منابع آب با استفاده از ابزار مصاحبه و روش کیفی تحلیل علت ریشه ای در نرم افزار Maxqda و Xmind بررسی شد. سپس اثرات تغییرات هیدرولوژیکی بر وضعیت اجتماعی ساکنین حوضه آبخیز گاوشان با تمرکز بر شاخص های پایداری اجتماعی با استفاده از پرسشنامه و از طریق آزمون آمار یt بررسی گردید. در این بخش جهت مقایسه شاخص های پایداری اجتماعی از تحلیل واریانس (آنوا) در نرم افزار Spss استفاده گردید. در گام بعد، بازخوردهای پویا بین سیستم های هیدرولوژیکی و اجتماعی با استفاده از روش سیستم دینامیک در نرم افزار Vensim مدل سازی شد. در نهایت ترکیبی از سناریوهای مختلف مدیریتی منابع آب در کشاورزی جهت برنامه ریزی استراتژیک بلند مدت برای دوره سی سال آینده شبیه سازی شد. یافته ها: براساس نتایج تغییرات اجتماعی سبب تشدید بحران کم آبی شده است. دلیل این امر، فشار مضاعف بر استخراج منابع آب است که علاوه بر ارتقای تولید و درآمد و ایجاد شغل بتواند بهبود وضعیت معیشت کشاورزان را فراهم کند. این در حالیست که حدود 38 درصد از آب ذخیره شده در سد گاوشان به طور موثر استفاده نمی-شود و به عنوان فاضلاب بدون بازیافت از شبکه آبی خارج می شود که علاوه بر خسارت زیست محیطی، یک عامل تهدید کننده برای پایداری اجتماعی است. چرا که طبق نتایج، ذخایر سد گاوشان نمی تواند نیاز آبی ساکنان منطقه برای کشاورزی را فراهم کند. براساس سناریوهای راهبردی، سیاست های «استفاده مجدد از پساب در کشاورزی، کاهش نشت و کاهش مصرف سرانه آب» به ترتیب